بوسه بر سرنيزه

نگاهي به اشعار ناظم حكمت

آرش كوهيار

در ميان شاعران كشورتركيه يك نام هست كه از اقبال بسياري در ايران برخوردار بوده است؛ ناظم حكمت . شاعران تركيه در قرن بيستم به سبب نزديكي با اروپا و تحولات جهاني در ادبيات و همچنين جغرافياي كشورها تأثير زيادي از ادبيات اروپا گرفتند و در ميان آنها كساني بودند كه بيش از ناظم حكمت در شعر تركيه تحول ايجاد كردند. نوگراياني كه اوزان افاعيلي را در شعر شكستند و راهي به سوي مدرنيته در شعر باز كردند. اما ناظم حكمت به دو دليل در ايران از شهرت فراواني برخوردار شد.

نخست اينكه از ابتداي شعر مدرن فارسي يكي از جدي ترين مثال ها براي شاعران ايران ، شعرهاي حكمت بود. شايد براي اولين بار نيما او را شناخت و مثال هايي از شعر او را آورد و بعد هم شاملو و ديگر شاعران و مترجمان متوجه تغيير فرم شعر در كشور همسايه شدند.اين ويژگي براي ناظم حكمت هنوز هم در ميان شاعران ايران وجود دارد و اگرچه شاعران آوانگارد و فرم گراي بسيار مهمي بعد از حكمت يا همزمان با او در تركيه ظهور كردند ، اما هنوز هم به شعرهاي او براي نشان دادن فرم و شكستن زبان رجوع مي شود.

دومين ويژگي كه سبب شد ناظم حكمت بيش از پيش در ايران شناخته شود شهرت جهاني و وجهه سياسي او بود . حكمت سال ها در زندان بود و براي آزادي او شاعران و نويسندگان متعهد هم نسلش نظير نرودا ، سارتر و... تلاش بسياري كردند.

اما نكته جالب اينجاست با اينكه بخشي از شهرت ناظم حكمت به دليل فعاليت ها و اشعار سياسي او بوده و مبارزات چپگرايانه او نقشي مهمي در پيوند او با ديگر نويسندگان و شاعران متعهد داشته ، اما در مورد اشعار سياسي او خواننده فارسي زبان اطلاعات زيادي ندارد.

آنچه از ناظم حكمت ترجمه شده بيشتر يا اشعار عاشقانه او بوده و يا شعرهايي براي نشان دادن فرم و ساختار. حكمت سال هاي زيادي از عمرش را در زندان و يا در حال مبارزه سپري كرده و اين موضوع حتي اشعار عاشقانه او را هم تحت تأثير بسيارقرار داده . عاشقانه هاي او اغلب عاشقانه هاي يك چريك است. چريكي كه آرام و قرارندارد و به آزادي و صلح فكر مي كند اما حصارهاي بزرگي را پيش رو دارد. در نگاه اول ممكن است تصور شود كه او سعي مي كندتحول و مفاهيم عاشقانه را دستاويزي كند تا شعرهاي سياسي اش را راحت تر بسرايد.

اما زندگي سياسي به او آموخته است كه هيچ چيز خارج از فضاي سياسي وجود ندارد. عاشقانه ها را تنها كسي مي فهمد كه مبارزه كرده و پشت ميله هاي زندان رفته باشد. چرا كه عشق در آنجا مفهوم حقيقي خود را مي يابد.

***

شعر«ناظم حكمت» شعري معطوف به انسان است . در حقيقت ناظم از نسل شاعران متعهدي بود كه بيش از هر چيز به انسان انديشه مي كردند. براي همين او مي تواند به شعر جنبه هاي مختلف بدهد و فضاي شعر را از يكسويه نگري و پرداختن به موضوعي واحد دور نگه دارد.انسان به عنوان مركز شعر قرار مي گيرد و هر آنچه كه به انسان مربوط شود به شعر راه پيدا مي كند. گاهي انسان را در حال پيكار مي بيند. گاهي به او اميد مي دهد و زماني هم يأس هاي او را مي سرايد. از اين جهت شعر او جهان بيني و ژرفاي گسترده اي دارد. اين ويژگي كه او مي تواند لايه هاي متفاوت را از صورت آدمي كنار بزند تا حقيقتي را در پس چهره اش كشف كند تنها از شاعري بر مي آيد كه با نگاهي عميق در حال كشف هر لحظه انسان باشد.

اما قدرت شعر ناظم حكمت در همراه كردن مفهوم و فرم است . او با كشف شعر آزاد و اينكه مي توان شعررا خارج از اوزان افاعيلي و وزن و قافيه  نوشت يكسر شيوه هاي كلاسيك را ترك نمي كند بلكه سعي مي كند تا فرم را براي مفاهيم خود انتخاب كند. در نتيجه از شيوه هاي كلاسيك هم اجتناب نمي كند. اما جايي كه احساس مي كند يك مفهوم مي بايست شكسته شود و شكستن مفهوم جز با شكسته شدن كلمات بدست نمي آيد. بدون هيچ ملاحظه يي كلمات را مي شكند تا بتواند به مفهوم مورد نظر خود برسد. البته در اين ميان اتفاق ديگري هم مي افتد و آن خلق فرم هايي است كه دقيقاً با مفهوم مورد نظر تناسب داشته و شعر را به اتحاد و يك انسجام دروني بين فرم و مفهوم مي رساند . شكستن كلمات يكي از زيباترين بخش هاي شعر ناظم حكمت است به ويژه وقتي با مفاهيم مورد نظر هماهنگ شده و آهنگ دروني نيز ايجاد مي كند.اين ويژگي شعر حكمت در ايران بسيار مورد توجه بوده و از جنبه هاي متعددي مورد بررسي قرار گرفت . هم شاعران و هم منتقدين در اين زمينه مطالب متعددي نوشته اند.

***

اشعار «ناطم حكمت» مجموعه متنوعي از تلاش هاي يك شاعر براي فهم مفهوم بشريت و انسان است . شاعري كه با هوش و توانايي چشمگير خود توانسته چنان قدرتمند باشد كه شعرهاي او هيچ گاه تكراري نباشد. او هميشه به دنبال خلق جديد و اثر جديد بود. از اين جهت ناظم حكمت را مي توان شاعري كاملاً نو گرا ناميد. اما وفاداري هاي او به شعر كلاسيك نيز مانع از آن مي شود. كه «حكمت» را شاعري آوانگارد بدانيم . با اين همه منشاء بسياري از تحولات در شعر تركيه بود و توانست نه تنها تغيير گسترده اي در ساختار شعر پديد آورد بلكه مفاهيم و شكل گيري نگاه شاعر به زندگي را تغيير مي دهد.