گسگر و گسگره

گسکر و گسکره

مقاله يي چاپ نشده از استاد منصور خادم الشريعه ساماني عضو انجمن بين المللي ايران شناسي

مقاله اي که در پي ارايه مي شود در واقع امر بر گرفته از مقدمه کوششي با نام " معرفي و تحليل زبان تالشي ( لهجه گسکره اي ) " مي باشد . با توجه به اتمام پژوهش ياد شده ، اميد است تمامي کار در آينده نزديک نيز به منظور ملاحظه اهل قلم جامعه فرهنگ دوست گيلانيان به زيور طبع آراسته شود .

در اين نوشتار هويت لهجه روستاي " حسين کوه " معرفي مي شود . اين روستا با قدمتي 50 ساله در بردارنده حدودا 150 خانوار و 900 نفر جمعيت است . طبق تقسيمات كشوري ، زنجيره موقعيت جغرافياي سياسي روستاي حسين كوه بدين شرح است : استان گيلان : شهرستان فومن : شهر فومن : دهستان گشت : روستاي حسين كوه . اين روستا در 5 کيلومتري جاده فومن به ماسوله ، در سمت جنوبي جاده و در کنار جاده اي فرعي ، واقع است . اين روستا از سمت شمال به فاصله 3 کيلومتر به روستاي " شير ذيل" (širazil) ، از جنوب به فاصله 3 کيلومتر به روستاي " شولم" (šulem) ، از غرب به فاصله 4 کيلومتر به روستاي " کوچ چال" (ālčečku) و از شرق به فاصله 2 کيلومتر به روستاي " مودگان" (mudegān) محدود مي شود . تمامي مردم روستاي حسين کوه به برنج کاري اشتغال داشته و حدود نيمي از اينان در موسم بهار به پرورش کرم ابريشم نيز مي پردازند . مردم اين نواحي تالش هستند . مردم روستاي حسين کوه گويش تالشي خود را " گسکره اي " مي نامند . مطابق با اطلاعات شفاهي ، 17 آبادي از بخش " سردار جنگل " و 95 در صد دهستان " گشت gešt) ") به اين لهجه تکلم مي کنند . زبان تالشي که خود در تقسيمات زباني ـ لهجه اي کشور از دسته زبان ها و لهجه هاي حاشيه بحر خزر ، شاخه شمال غربي ، شناخته مي شود بر اساس مختصات جغرافيايي به سه ناحيه شمالي ، مرکزي و جنوبي تقسيم مي شود . در نتيجه ، با توجه به موقعيت مکاني ، گسکره اي لهجه اي از زبان تالشي جنوبي قلمداد مي شود .

1 - چنانچه وجه تسميه " گسکره اي " مربوط به شغل و حرفه اهالي بوده باشد ، بايد گفت هرچند که پسوند " ــ کر " (karــ) در اين لهجه پسوند " صفت فاعلي ساز " است وليکن معناي واژه " گس " (gas) دانسته نيست . شايان اشاره است ، پرورش کرم ابريشم از دير باز در اين منطقه رواجي چشمگير و درخور توجه داشته و گفتني است که در لهجه گيلکي نيز ابريشم را " لاس " (lās) مي نامند . شايد به سختي به توان واژه " گس " را شکلي تحول يافته و برگرفته از واژه " لاس " برشمرد و سپس " گسکره اي " را " افراد پرورش دهنده کرم ابريشم " تعبير کرد . 2 – چنانچه وجه تسميه گسکره اي مربوط به قوم و قوميت پنداشته شود ، آن چنان که اهالي روستاي شولم را " درج " (dәrәj) مي نامند ، بايد گفت در بخش نظري طرح و در مطالعه تاريخ گيلان و اقوام ساکن در گيلان ، حتي در دوره باستان ، قومي بدين نام ديده نشد . ديگر اين که ، اهالي شولم نيز لهجه خود را گسکره اي مي نامند . 3 – چنانچه وجه تسميه گسکره اي برگرفته از منطقه جغرافيايي دانسته شود ، آن چنان که شولم به معناي " محل رويش علف هاي هرز/ نيزار / زمين غير کشاورزي " مي باشد ، در اين صورت با نکته اي تاريخي و بسيار جاذب توجه رو در رو مي شويم .

پيشتر گفته شد که روستاي حسين کوه از سمت غرب به روستاي کوچ چال منتهي مي شود . روستاي کوچ چال نيز به نوبه خود از سمت غرب به روستاي " گسکره " (gaskare) ، با حدود 700 نفر جمعيت ، منتهي مي شود . با آشکار شدن وجود روستايي به نام گسکره در اين منطقه ، بحث وجه تسميه واژه گسکره اي با اين تعبير که " گسکره اي لهجه / زبان منتسب به روستاي گسکره است" خاتمه نمي يابد بلکه معماي پر رمز و رازي از تاريخ گيلان آشکار مي شود که مدت هاست ذهن برخي دل سوختگان فرهنگي خطه گيلان را به خود مشغول ساخته است .

نگارنده بر اين باور است که در مطالعات لهجه شناسي ، توصيف و معرفي يک لهجه / زبان فقط هدف اوليه از وظايف پژوهشگر بوده و رسالت فرهنگي پژوهش ها و توصيف هاي لهجه شناسي ، در شکل ايده آل خود ، تلاش در راه تعيين پيشينه ، منشا و خانواده زباني لهجه / زبان مورد تحقيق و شناسايي تعلق قومي گويشوران و سرزمين اصلي آنان مي بايست در نظر گرفته شود . به اتکاي همين اعتقاد وقتي پي برده شد تا پنجاه سال پيش محل استقرار فعلي روستاي جديد التاسيس " حسين کوه " جنگل محض بوده است ، هم حق طرح اين پرسش که تا پنجاه سال پيش اين مردمان کجا بوده اند و از کجا آمده اند و هم وظيفه پيگيري دست يافتن به پاسخ اين سوال را براي نگارنده موجه ساخت .

بالتبع ، نتيجه چنين نگرشي ورود جبري به حوزه مطالعات تاريخي است ، عرصه اي مبتني بر تحقيق كتابخانه اي و ، به ناچار ، در جاهايي كه منابع و اطلاعات مكفي موجود نباشد ، در جمع بندي و نتيجه گيري ، پاي حدس و گمان به ميان مي آيد . پيامد طبيعي تنوع حدس و گمان و تشتت آرا پيرامون علت به وقوع پيوستن يك واقعه تاريخي ، خلق " معماي تاريخي " و در نهايت ، به منظور گره گشايي ، " افسانه پردازي " است . آنچه به اختصار اشاره شد مربوط به سرنوشت پر ابهام شهر و مردمان شهر" گسكر" (gaskar) است .

بحث وجه تسميه " گسكره اي " تا بدانجا كشيده شد كه نام روستاي گسكره به ميان آمد . شايان ذكر است كه طبق اسناد رسمي و معتبر و نقل قول جهانگردان ادوار پيشين ، در جغرافياي تاريخي گيلان از شهر ديگري نيز به نام گسكر با قدمت 1200 ساله (روزنامه جمهوري اسلامي ، شماره 8863) ياد مي شود ( دو محل تالش نشين با يك نام و در يك منطقه محدود جغرافيايي ) . حيات و رونق اين دو شهر نمي توانسته با هم تداخل زماني داشته باشد . البته اطلاق يك نام به طور هم زمان به دو شهر / ده در يك منطقه نزديك به هم ، اتفاق غريبي نيست . مطابق با عرفي كه از قديم الايام در كشور عزيز ايران رايج و مرسوم بوده است ، در چنين حالتي ، موقعيت هر كدام از دو شهر / ده با پسوند هاي سمت و سوي جغرافيايي (بالا و پايين ، عليا و سفلي ، شرقي و غربي و شمالي و جنوبي) ، پسوند هاي زماني (جديد و قديم) ، نام نژاد ساكنان ، نام ارباب يا بزرگ هر محل و ... از ديگري تفكيك و مشخص مي گرديد . در تاييد اين امر مثال هاي فراواني را مي توان ارايه كرد : كشاباد بالا و كشاباد پايين (در رودبار قزوين) ، طارم عليا و طارم سفلي (در منطقه شمال غربي استان قزوين) ، آذربايجان شرقي و آذربايجان غربي ، خراسان شمالي و خراسان جنوبي ، هشتگرد جديد و هشتگرد قديم ، حسين آباد ترك و حسين آباد كرد (در حومه شهرستان آبيك ، استان قزوين) و ... .

بهتر آن است كه به منظور ادامه شفاف تر بحث وجه تسميه و تعيين مصداق جغرافيايي مورد نظر ، از منظر تاسيس و حيات ، محل مقدم زماني با عنوان " گسكر(مدفون شده) " و محل موخر زماني با عنوان " گسكره فعلي " از يكديگر تفكيك شوند . شهرگسكر(مدفون شده) در موقعيت جغرافيايي ناحيه شمالي روستاي گسكره فعلي و جنگل استقرار داشته است .

پيرامون علت تخريب و مدفون شدن شهر گسكر اقوال گوناگوني چه در محافل علمي و چه در افواه ( ادبيات فلكلوريك مردم منطقه ) وجود دارد . برخي بروز جنگ ، عده اي وقوع زلزله ، شماري شيوع بيماري مهلك ، گروهي هجوم جانوران قتال و جمعي حضور حيوانات غول آسا ، مطابق با ادبيات عاميانه ، را به عنوان عامل اصلي انهدام اين شهر بر مي شمارند .

تاريخ گيلان بروز چنين جنگ خانمان براندازي را ، در مکان جغرافيايي شهر گسکر ، گواهي نمي دهد . وقوع زلزله نيز امري مقطعي بوده و هميشه پس از آن ( و در همان مکان ) زندگي در مسير طبيعي خود دنبال شده است (همانند زلزله مهيب سال 1369) . شيوع بيماري هايِ مهلكِ همه گير همانند طاعون و وبا را مردم گيلان چندين بار ديده و تجربه كرده و تلفات انساني اسف بار آن را گيلانيان در خاطره تاريخي خود به ياد دارند اما اين ضايعه هيچگاه منتهي به تخريب كلي شهر و انهدام كامل نسل نگرديده است ( ... مصيبت ديگري كه در زمان همين پادشاه] فتحعليشاه قاجار[ به گيلان رسيد طاعون بود كه به قولي جمعيت 000/80 نفري رشت را به 8000 نفر كاهش داد ـ به نقل از كتاب گيلان ، ص 491 ) . هجوم جانوران قتال (همانند حادثه اي كه در اواسط دهه 1360 در شهر شفت با هجوم بي شمار و بي امان انواع مارها اتفاق افتاد) نيز باعث ترك ديار توسط اهالي و مانع ادامه حيات جمعي نشده است . حضور حيوانات تخيلي آدم خوار و ماجراهاي هيجان برانگيز مربوط به آنها نيز مصداق " جنگ هفتاد و دو ملت همه را عذر بنه// چو نديدند حقيقت ره افسانه زدند " است .

در حال حاضر با شهر مدفون شده اي به نام گسكر كه روزگاري پرجمعيت ، آباد ، پر رونق و مركز حكمراني مقتدري بوده است مواجه هستيم . شايان توجه است که ويژگي هاي ممتاز شهري ، جايگاه سياسي ، اجتماعي ، اقتصادي وجغرافيايي شهر گسكر را برخي منابع به شرح ذيل نشان مي دهند :

1 - از آستارا تا استارباد :

بخش گسكر در زميني هموار ، در سي كيلومتري غرب رشت قرار گرفته و از شمال به تالش دولاب و از مشرق به مرداب انزلي و از جنوب به فومن و از مغرب به ماسال و شاندرمن محدود است . درازاي آن از اسپند در جنوب تا گيل چالان در شمال يك فرسنگ و نيم و از مرداب تا آهك كوره در حد ماسال دو فرسنگ است . سابقا يكي از بخشهاي وسيع گيلان بوده و شامل زمينهاي گسكر امروزي و خاك ماسال و شاندرمن و تالش دولاب مي شده است ( ص188 ) ... دمشقي متوفي در 727 در بيان ناحيه گيلان ، نام اين بخش را به شكل " جسكر " يادآور شده است . اين خود دليلي تواند بود كه حرف اول اين نام ، گاف فارسي است كه به شكل جيم معرب شده است . فضل الله عمري متوفي 742 مي نويسد كه حكمران گسكر با حكمران تولم از در دوستي در آمده اند ، لشكريان ايشان بيشتر از لشكريان ساير بخشهاي گيلان است . سرزمين ايشان بسيار وسيع و حاصلخيز است . غلات و ميوه و گاو و گوسفند فراوان عمل مي آورند ... مواد خوراكي در اين بخش ارزانتر از ساير بخشهاي گيلان است ... كوك (Couk) كه همراه سفير شاهزاده گاليتسين (Ghalitzine) در سال 1159 قمري (47-1746 ميلادي) به ايران آمده است چنين مي نويسد : ... مدت زيادي نيست كه نام اين شهر(گسكر) ، به سبب عمل آوردن ابريشم فراوان و پارچه هاي ابريشمين بر سر زبانها افتاده است ... كلنل ترزل (Trezel) در سال 1224 قمري(1809 ميلادي) در باره گسكر مي نويسد : در قصبه گسكر چهار صد خانوار تالش ساكنند ( ص 189 ) ... در زمان فتحعلي شاه ... حاكم اين بخش زيكسار را مركز حكومت خود مي كند ... در زمان رابينو (1331 قمري) جمعيت آن ] به همراه ساكنان گيلك[ نهصد و هجده خانوار بوده است ... لهجه گيلكي گسكر با لهجه مردم رشت اختلاف زياد دارد (ص 190) .

2 - كتاب گيلان :

ياقوت حموي مولف كتاب " معجم البلدان" كه در اوايل قرن هفتم در مناطق شمالي ايران به سير و سياحت پرداخته در باره گيلان نوشته است : " در گيلان شهرهاي بزرگ وجود نداشت بلكه آباديها و قراء كوچك در جنگلها و ميان كوهها به صورت پراكنده پديد آمده بود " . اما چندي پس از او به نوشته صاحب " مسالك الامصار" گيلان بيه پس شامل چهار شهر بزرگ يعني فومن ، تولم ، گسكر و ولايت مغان بود (ص 482 ) ... در " نخبه الدهر في عجايب البر و البحر" اثر شمس الدين بن محمد بن ابي طالب انصاري دمشقي آمده است : " گيلان را جيلان نيز مي گويند و اين ناحيه در دامنه كوههاي ديلم قرار دارد . در اين سرزمين شهرهاي گوناگون گسترده اي بر كناره دريا همچون لاهيجان و كوتم و كوچصفهان و همام و رشت و تولم و فومن ، بنفش و جسكر و ديلمان و سحرود قرار دارد و هر يك از اين شهرها مملكتي جداگانه است و در آنها پادشاهاني فرمانروايي دارند كه از يكديگر اطاعت نمي كنند (ص 483) ... اولئاريوس (Olearius) معتقد بود ... گيلكها بين گسكر و مازندران سكونت داشتند (ص 485) ... الكساندر خودزكو در دهه 1830 ميلادي در عصر سلطنت محمد شاه قاجار كه به عنوان سركنسول روسيه در رشت خدمت مي كرده ... مي نويسد ... ايالت گيلان به 7 ولايت و هر ولايت به چندين بلوك تقسيم شده است و اين ولايات از مرز شمالي به ترتيب عبارتند از : 1ـ كرگانرود ... 2ـ اسالم كه رودخانه نوارود آن را از كرگانرود و رودخانه ديناچال آن را از گسكر جدا مي سازد ... 3 ـ گسكر . اين شهر در گذشته حاكم نشين امير قدرتمند گسكر بود و امروزه شهري با اين نام وجود ندارد . فتحعلي شاه پس از آن كه اين سرزمين مستقل را به تصرف درآورد و به عنوان يك ولايت ضميمه گيلان نمود آن را به 5 بلوك زير تقسيم نمود : الف ـ گيل دولاب و تالش دولاب . رودخانه ديناچال مرز اين بلوك با اسالم و نهر (آبكي) مرز آن با گيل گسكر است و داراي وسعتي در حدود 86 فرسنگ مربع مي باشد . مركز اين بلوك آبادي پونل و والي آن علي قلي خان است . ب ـ انزلي با چهار بخش يا فريضه تابع خود ... ج ـ شاندرمن كه بلوك كوچكي است ... د ـ ماسال كه بلوكي است كوهستاني كه مركز آن رودكنار و والي آن مهدي خان است . ماسال و شاندرمن را به ضميمه تالش دولاب معمولا با نام " كوهپايه هاي گسكر " مي شناسند . هـ ـ گيل گسكر يا بخش آبگيرگسكر كه رودخانه اسپند آن را از كوهپايه و گيل دولاب جدا مي نمايد (ص 486) ...

هـ . ل . رابينو (H.L.Rabino) از سال 1906 تا 1912 ميلادي (1324 تا 1330 قمري) نايب كنسول انگلستان در رشت بوده ... شرح زير برداشتي كوتاه از نوشته هاي او است : نام منطقه ساحلي اين ولايت گيلان بوده و به مناطق كوهستاني مشرف بر آن نام ديلمان اطلاق مي شده است . در اعصار مختلف ديده مي شود كه اين نام گاهي به يكي و گاهي به ديگري تعلق گرفته ، ولي منظور از آن سراسر نواحي ساحلي جنوب غربي درياي خزر بوده است . سفيدرود كه از داخل گيلان مي گذرد آن را به 2 قسمت تقسيم مي كند كه ساحل غربي آن بيه پس و ساحل شرقي آن بيه پيش نام داشته است . گيلان بيه پس شامل 4 شهر بزرگ بود كه هر يك معمولا اميري مستقل داشت كه بر شهر و تمامي نواحي اطراف آن حكومت مي كرد و اين 4 شهر عبارت بودند از فومن كه در مركز اين منطقه و مجاور كوهستانها قرار دارد . در سمت مشرق به طرف دريا شهر تولم واقع است . گسكر در مجاورت ولايت مغان و رشت واقع شده و كمي از ساحل دريا و شهر رشت فاصله دارد (ص 488 ) ... هنگامي كه سيد علي كيا در سال 769 هجري پيش از مستقر شدن در لاهيجان قيام كرد خاندانهاي ابوالحسن المويد بالله در تنكابن ، قبيله ناصروند در رانكوه و لاهيجان ، خاندان كوشيج در اشكور ، انوزوند در كهدم ، اسمعيلوند در كوچصفهان و خاندان اسحاقي در فومن قدرتهايي به دست آوردند . در رشت و شفت و گسكر نيز امراي ديگري بودند ... وقتي شاه عباس اول تصميم گرفت گيلان را ضميمه مستملكات خود سازد ناچار شد حكام لاهيجان و فومن و گسكر را از ميان بردارد (ص 489 ) .

3 - ولايات دارالمرز ايران :

... سابقا گسكر منطقه حكومتي مهمي را تشكيل مي داد (ص 171) ... از چندي پيش اين ناحيه به سبب داشتن ابريشم خام (لاس) و الياف ابريشمي كه تهيه مي كند شهرت يافته اما شكنجه و فشار دوران حكومت نادر آنرا به نابودي كشاند (ص 172) ... الئاريوس مي گويد كه گسكر شهر كوچكي در حدود چهار فرسنگي كسما و دو فرسنگي دريا بوده است و آنرا گوراب گسكر نيز مي نامند . شاه صفي در آنجا متولد شد ... شاهزاده در خانه شخصي به نام خواجه مسعود متولد شد و اين خانه بعد ها به صورت پناهگاهي براي مردم در آمد (ص 173) ... در اواخر سلطنت فتحعليشاه از وسعت ناحيه گسكر كاسته گرديد و اين ناحيه به وسعت كنوني خود رسيد و حاكم مقر خود را در زيكسار بنا نمود (ص 174) .

آن گونه كه از نوشته هاي بالا بر مي آيد ، شهر گسكر در دوره صفويه معمور و پر رونق (به ويژه بنا بر اطلاعات سفرنامه اولئاريوس) و در اوايل دوره تاريخي بعدي(افشاريه) دچار نابودي شده و در دوره قاجاريه ، در غياب شهر گسكر ، به منظور تعيين شهري به عنوان مركزيت سياسي و حكمراني در منطقه گسكرات ، شهر زيكسار را انتخاب مي كنند . به استناد اين اطلاعات تا حدودي مي توان مقطع زماني اضمحلال فيزيكي شهر گسكر را تخمين زد .

نكته باقي مانده " علت" تخريب شهر گسكر و " چرايي" وجود دو محل اسكان با يك نام در يك منطقه جغرافيايي است . به راستي علت تخريب اين شهر چه مي توانسته باشد ؟ ساكنان اين شهر چه شده اند ؟ در پاسخ به اين دو سوال ، به ناچار " پازل " نحوه انهدام شهر گسكر ، جداي از علل در پيش گفته ، مي بايست به شكل ديگري چيده و نظم داده شود . نظر به اين كه اطلاعات و " علل تاريخي" پاسخگوي علت تخريب اين شهر نيست ، شايد به توان به دنبال" علل جغرافيايي" اين امر بود . در اين عرصه ، منطقي ترين دليل تخريب شهر گسکر را مي توان " طغيان هاي آبي مکرر يا آبگرفتگي طويل المدت" برشمرد . ويژگي هاي ژئوفيزيكي منطقه ، زمين هاي جلگه اي شهر مدفون شده گسكر و حوالي آن ، ميانگين بالا و در خور توجه بارش هاي ساليانه در منطقه ، تعدد رودخانه هاي طغيان خيز و وفور نهرها ( رودخانه هاي بهمبر ، اسپند ، خاله كائي ، چكوور ، شاندرمن و مرغك و نهر هاي ملا احمدي ، بابايان ، ميان دغان ، الماس ، معاف ، ملك سردغان ، پيران يا زيكسار دغان ، محمود كيان دغان ، خالك دغان ، سيفر ، تازه نهر ، ملا سر دغان ، لاهيجي پند ، سيد محمد علي پند ، ملا احمد دغان ، ملا محمد پند ، علي اكبر پند ، حاجي قربانعلي دغان و كولي خاله ـ برگرفته از کتاب ولايات دارالمرز ايران ، ص 175) پذيرا و مويد اين نظر مي باشد . " آبگرفتگي مديد" اين پيامد را دارد که مي توان اتفاقات الف ـ " اجبار ساكنان به مهاجرت و تخليه شهر" ، ب ـ " تخريب و تدفين تدريجي شهر گسكر در گل و لاي" و پ ـ " رويش جنگل بر روي محل شهر مدفون شده" را منطقا نتيجه طبيعي اين پديده دانست .

مطابق با قراين حال حاضر ، به نظر مي رسد مهاجرت ساكنان گسكر به دو سمت جغرافيايي صورت پذيرفته است . گروهي (گيلك هاي شهر گسكر) به سمت شرق و هم زبانان خود (مهاجرت از غرب به شرق / از بيه پس به بيه پيش) رفته و در شرق شهر رودسر (گسكري محله فعلي) مستقر شده اند و گروه ديگر (تالش هاي شهر گسكر) به سمت جنوب و مناطق هم زبان تالش نشين رفته و در زمين هاي مرتفع تر كوهپايه اي ، و ايمن تر جغرافيايي ، سكنا گزيده اند (مهاجرت از شمال به جنوب) . عده اي از اينان (دسته اول از گروه مهاجران) به ياد سرزمين پيشين مادري ، نام محل سكناي جديد خود را " گسكره" ] گسكره فعلي[ (احتمالا به معناي " منسوب به گسكر") ناميده اند . مابقي گروه مهاجر اخيرالذكر ، هر چند كه ساكن روستاي گسكره فعلي هم نيستند ، هنوز عنوان " گسكره اي " را براي ناميدن گويش خود به كار مي برند . بر اين منوال ، لهجه مورد اشاره در اين جستار را مي توان گويش ساكنان اوليه تالش زبان شهر گسكر(مدفون شده) برشمرد .